Παρατηρώντας τη Φύση

 Ολη η φιλοσοφία και το σύστημα της Περμακουλτούρας βασίζεται στο σχεδιασμό συστημάτων που μιμούνται τις σχέσεις, τις διεργασίες, και τους νόμους της Φύσης. (Με τον όρο "Φύση" δεν εξαιρώ τον άνθρωπο, την ανθρώπινη φύση - το ανθρώπινο σώμα είναι ένα εξαιρετικά λειτουργικό οικοσύστημα, που λίγο εάν το μελετούσαμε αναγωγικά μπορεί να μαθαίναμε πολλά). Το ζητούμενο είναι να μπορέσουμε να παρατηρήσουμε τη Φύση με τέτοιον τρόπο ώστε αφενός να τη γνωρίσουμε (όσο καλύτερα μας επιτρέπει η αντίληψή μας κάθε φορά) και αφετέρου να την καταλάβουμε. Πολύ συχνά λεγεται τελευταία οτι η Φύση έχει όλες τις απαντήσεις και όλες τις λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζει η σημερινή ανθρωπότητα (από την κλιματική αλλαγή, τη μόλυνση των υδάτων, την ενέργεια, τα διαρκώς αυξανόμενα σκουπίδια, έως τις επιδημίες, την οικονομία, και τις ανθρώπινες σχέσεις). Είναι λοιπόν σημαντικό να μάθουμε να παρατηρούμε!

Κάθε μέρα, κάθε ώρα, λαμβάνουμε ερεθίσματα από το περιβάλλον μας (και από τον εαυτό μας - αλλά η εν τω βάθει παρατηρητικότητα είναι ίσως μία πιο προχωρημένη δεξιότητα!). Λαμβάνουμε τρισδιάστατες εικόνες, ηχητικά απτικά και γευστικά ερεθίσματα, και χίλιες-δυό οσμές που μας φέρνουν τα αεράκια του καλοκαιριού. Τα ερεθίσματα μας δίνονται, αλλά  τις περισσότερες φορές είμαστε εστιασμένοι στις σκέψεις, τις επιθυμίες, τις κουβέντες μας, και σπάνια εγγράφουμε πραγματικά το τι συμβαίνει γύρω μας ακριβώς. Κάποιες φορές είμαστε τόσο απορροφημένοι στην πραγματικότητα του νου μας, που ερμηνεύουμε τα τεκταινόμενα σύμφωνα με αυτά που σκεφτόμαστε ή πιστεύουμε για αυτά! Ψάχνουμε γύρω μας να δούμε αυτό που έχουμε στο νου μας, και όχι αυτό που υπάρχει!

Μία καλή άσκηση παρατήρησης που δίνεται από τους δασκάλους περμακουλτούρας είναι το λεγόμενο "sit spot", που στα ελληνικά θα μπορούσε να μεταφραστεί ως "σημείο καθίσματος", ή σκέτο "κάθισμα". Διαλέγουμε έναν χώρο, έναν τόπο, στον οποίο να μπορούμε να έχουμε καθημερινή πρόσβαση, και στον οποίο να μπορούμε να πάμε σε διάφορες ώρες της ημέρας, και να καθίσουμε. Να καθίσουμε χωρίς να κάνουμε κάτι. Αρχικά βλέπουμε γύρω μας, βλέπουμε το τοπίο - πώς φωτίζεται τις διάφορες ώρες της ημέρας, πώς αλλάζει στις διάφορες εποχές του χρόνου. 

Συν τω χρόνω αρχίζουμε να ακούμε, να προσλαμβάνουμε και το ηχητικό τοπίο: τα αυτοκίνητα που περνούν και τις κουβέντες των ανθρώπων, το ζουζούνισμα των εντόμων και το θρόισμα των δέντρων, τις κραυγές των ζώων και των πουλιών. Αρχίζουμε να νιώθουμε τη ζέστη του ήλιου και τα δροσερά αεράκια, προς τα πού φυσάει ο παγωμένος αέρας του χειμώνα και πότε. Μυρίζουμε τον ερχομό της βροχής και τα χόρτα της άνοιξης. Σιγά-σιγά αποκαλύπτονται μοτίβα - δέντρα που βγάζουν και χάνουν το φύλλωμά τους, πουλιά που χτίζουν φωλιές, μεγαλώνουν τα μικρά τους και φεύγουν, ποιά σύννεφα φέρνουν τη βροχή και ποιά όχι, παρατηρούμε πού λιμνάζει το νερό της βροχής, πού λιώνει και πού μένει το χιόνι, πότε εμφανίζονται οι χελώνες, ποιές διαδρομές συνηθίζουν οι σκαντζόχοιροι, ποιά λουλούδια ανθίζουν και πότε. Ολα  αυτά αναπόφευκτα τα επεξεργαζόμαστε με το νου μας, που σημαίνει τα συγκρίνουμε με άλλα παρόμοια δεδομένα που έχουμε, και τα ψάχνουμε: συμπίπτει η βροχόπτωση με το δελτίο καιρού; Πώς το λένε αυτό το όμορφο μωβ λουλούδι που βγαίνει αριστερά μου, και τι ιδιότητες έχει; Ποιό πουλί έχει αυτή τη φωνή, και γιατί πετάει σε κύκλους πάνω από το απέναντι χωράφι; Τρώγονται τα μανιτάρια που φύτρωσαν κάτω από το δέντρο; Εκείνα τα χαλάσματα ήτανε σπίτι, αποθήκη ή στάνη; Μέσα μας δημιουργούνται χάρτες, και χωρίς να το πολυκαταλάβουμε χαρτογραφούμε και γνωρίζουμε την περιοχή, μαθαίνουμε να αποκρυπτογραφούμε τα ίχνη, τα σημάδια, τα γεγονότα. Ο τόπος μας διηγείται τις ιστορίες του.

Οσο εξασκούματε στην παρατήρηση, τόσα περισσότερα πράγματα βλέπουμε, ακούμε, αισθανόμαστε. Τόσα περισσότερα πράγματα αντιλαμβανόμαστε, τελικά: οι αισθήσεις μας οξύνονται, εκλεπτύνονται, και διευρύνονται, έτσι που "ξέρουμε" τι λέει το ένα πουλί στο άλλο όταν ακούγονται στα αυτιά μας σαν ηχώ. 

Βλέποντας τις κινήσεις των πουλιών (τους οιωνούς, που έλεγαν και ο αρχαίοι) "ξέρουμε" πότε πλησιάζει κάποιο αρπακτικό ή κάτι άγνωστο, γιατί οι φωνές τους αλλάζουν. Ειδικά τα πουλιά, θεωρούνται το "κλειστό κύκλωμα παρακολούθησης" της φύσης, πετούν παρατηρούν και ελέγχουν και δεν τους ξεφεύγει τίποτα!

Χρήσιμα εργαλεία στην παρατήρηση είναι η υπομονή, οι οδηγοί πεδίου (είτε βιβλία είτε άνθρωποι που ξέρουν τα ζώα τα ζουζούνια και τα φυτά), οι χάρτες, μια φωτογραφική μηχανή, και ένα σημειωματάριο. Οι σημειώσεις μας αποκαλύπτουν μοτίβα και τα μοτίβα μας αποκαλύπτουν λειτουργίες - τα μοτίβα είναι η οργανωτική δομή της Φύσης. 

Ενας φίλος κάποτε ηχογράφησε με το κινητό του τους ήχους της ανατολής σε ένα χωριό της Κρήτης. Εχοντας περάσει αρκετές μέρες στο χωριό αυτό, και έχοντας περιγράψει λεκτικά και φωτογραφικά τον τόπο, ηχογράφησε την "ορχήστρα της ανατολής" για μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα. 

Για μια πιο λεπτομερή παρατήρηση των φυτών δοκιμάζουμε να τα σχεδιάσουμε (το σχέδιο, όπως και η παρατήρηση, είναι μία δεξιότητα που αποκτάται με την εξάσκηση - κάποιοι έχουν μεγαλύτερη ευκολία, αλλά όλοι μπορούν να το κάνουν!). Το μάτι εκπαιδεύεται στις λεπτομέρειες που μπορεί να κάνουν τη διαφορά μεταξύ ενός εδώδιμου και ενός δηλητηριώδους φυτού.

Καθώς ξοδεύουμε χρόνο παρατηρώντας, κάθε μέρα από λίγη ή πολλή ώρα, ξανά και ξανά, συνειδητοποιούμε οτι ζούμε μέσα σε ένα τεράστιο δίκτυο ζωής - και μαθαίνουμε χωρίς να το καταλαβαίνουμε. Βιώνουμε την πληροφορία, γιατί προσλαμβάνεται από το ίδιο μας το σώμα με όλες του τις αισθήσεις (και τις 6 - ή, τις 12, ή όσες τελοσπάντων διαθέτουμε!). Αυτή είναι η αυθεντική βιωματική μάθηση. Μία ωραία άσκηση εδώ είναι η πρακτική της "ευρυγώνιας θέασης", όπου τα μάτια δεν εστιάζουν πουθενά, αλλά "αγκαλιάζουν" το οπτικό πεδίο. Πρόκειται για το λιγότερο διευσδυτικό και ενοχλητικό βλέμμα που μπορούμε να έχουμε - είναι το βλέμμα που επιτρέπει να γαληνέψει ο νους μας και να λειτουργήσει το δεξιό ημισφαίριο του εγκεφάλου μας. Και έτσι έχουμε το παράπλευρο όφελος να λειτουργούμε μεγαλύτερο ποσοστό του εγκεφάλου μας, με ότι αυτό συνεπάγεται. Αλλη μια ωραία άσκηση είναι το περπάτημα "χωρίς στόχο και προορισμό" - εξερευνούμε την περιοχή μας χωρίς προσδοκίες διατηρώντας το δέος που μας κάνει καλούς παρατηρητές (και φυσικά καλούς μαθητές).

Θεωρείται οτι η μεγαλύτερη πρόκληση της εποχής μας είναι να μάθουμε να αποκρυπτογραφούμε τη γλώσσα της Φύσης, μια που τελικά αυτή είναι η γνώση που θα επιτρέψει στο είδος μας να επιβιώσει. Στην περμακουλτούρα λέμε οτι οφείλουμε να συνεργαζόμαστε με τη Φύση αντί να της πηγαίνουμε κόντρα - όχι μόνο ως φιλοσοφική στάση, αλλά και πολύ πρακτικά (από το να τοποθετούμε τη δεξαμενή του νερού στο ψηλότερο σημείο για να αξιοποιήσουμε τη βαρύτητα μέχρι το να καλλιεργήσουμε φυτά που ευδοκιμούν στο κλίμα μας). Δεν μπορείς να συνεργαστείς με κάποιον εάν δεν τον γνωρίσεις καλά, εάν δεν τον εμπιστευτείς!

Με άλλα λόγια, τα οφέλη της παρατήρησης έχουν πολύ πρακτικό όφελος. Λένε, για παράδειγμα, οτι αν θέλεις να σχεδιάσεις ένα αγρόκτημα πρέπει να παρατηρήσεις τον τόπο για ένα ημερολογιακό έτος - να έχεις δει πώς συμπεριφέρεται ο ήλιος, ο αέρας, η βροχή και η γη και στις 4 εποχές. Μόνο τότε θα μπορέσεις να τοποθετήσεις (πιο) σωστά τα δέντρα, το στάβλο, τη στέρνα, τα κηπευτικά και το σπίτι. Παρομοίως, εάν θέλεις να ανοίξεις ένα μαγαζί, πρέπει να παρατηρήσεις καλά τη γειτονιά: τι κίνηση έχει, προς τα πού και ποιές ώρες; Σε ποιές γωνίες σταματούν και συνομιλούν οι γείτονες; Εχει περαστικούς; Ποιά πλευρά του δρόμου έχει σκιά τις ζεστές μεσημεριανές ώρες; Τι άλλα μαγαζιά έχει; 

Ο χρόνος της παρατήρησης είναι μία πολύ σημαντική επένδυση σε κάθε περίπτωση. Αν μη τι άλλο, γινόμαστε σοφότεροι...