Σημύδες

Δάσος στη Δράμα

 Βετούλη η κρεμοκλαδής, αλλά εμείς την ξέρουμε σημύδα, γιατί ο κορμός της είναι τόσο λευκός που ασημίζει. Ψυχρόφιλο δέντρο, βόρειο, για τους σαμάνους ιερό. Το φθινόπωρο ξεχωρίζει από το χρυσαφένιο της φύλλωμα που τρεμοπαίζει στο αεράκι. Απόκοσμη λάμψη, και μία φυσική κομψότητα. Αν την προσέξεις μία φορά ποτέ δεν την ξεχνάς, και την αναγνωρίζεις πλέον παντού. Ζει σε συστάδες, πάντα παρέα. Το δέντρο αυτό βρίσκεται στην καρδιά των μύθων και της μαγείας όλων των βόρειων περιοχών της Γης, από τη Σιβηρία, τη Βόρεια Αμερική, και τη Βόρεια Ευρώπη. Από τα νεαρά κλαδιά της φτιάχνουν σκούπες και σάρωθρα "που διώχνουν το κακό" σε οποιαδήποτε μορφή του. Επειδή είναι πρόδρομο είδος με μεγάλη βλαστικότητα, και είναι το πρώτο δέντρο που εποικίζει τη χέρσα ή καμένη γη, για τους Κέλτες συμβόλιζε την αναγέννηση και την αγνότητα. Το γιόρταζαν τη μέρα των νεκρών (στη γιορτή του Samhain, 31 Οκτωβρίου), που είναι και μέρα εξαγνισμού των ψυχών των προγόνων. Οι σκούπες των μαγισσών ήταν φτιαγμένες από ξύλο σημύδας - οι μάγισσες "πετούσαν" στους κόσμους των ψυχών και των ονείρων πίνοντας ή τρώγοντας το κόκκινο ενθεογόνο μανιτάρι (ναι, αυτό των παραμυθιών με τις λευκές βούλες!) την amanita muscaria, που είναι πολύ κοινό μέσα στα δάση αυτά.

περιοχή Νευροκοπίου Δράμας

Παραδόξως ίσως, η σημύδα συμβόλιζε και τη γονιμότητα, καθώς είναι το πρώτο δέντρο που βγάζει φύλλα την άνοιξη. Ο ευθυτενής κορμός της χρησιμοποιείται σαν μαγιόξυλο/γαϊτανάκι, και οι φωτιές του Bealtaine (κέλτικη γιορτή στον αντίποδα - 6 μήνες μετά - του Samhain) καίγανε ξύλο σημύδας και βελανιδιάς. Στη Σκωτία έφτιαχναν τις κούνιες των μωρών από ξύλο σημύδας, γιατί η λαϊκή παράδοση έλεγε οτι το ξύλο αυτό τα προστατεύει από τις απαγωγές νεογέννητων που φημολογείτο οτι έκαναν τα ξωτικά. Βέβαια, στη Σκωτία που αφθονούν τα δέντρα αυτά, έφτιαχναν σχεδόν τα πάντα από το ξύλο τους, όπως και στη Σκανδιναβία. Είναι το εθνικό δέντρο της Φινλανδίας.

Ο φλοιός της έχει παράξενες ιδιότητες: είναι αδιάβροχος (οι αυτόχθονες του Καναδά έφτιαχναν καγιάκ με αυτό) αλλά και εξαιρετικό προσάναμμα για δύσκολες φωτιές (όταν θέλεις να ανάψεις φωτιά στο ύπαιθρο και έχει υγρασία ας πούμε), είναι απαλός και ξεφλουδίζει λεπτές φλουδίτσες σαν φτερά. Είναι τόσο μονωτικός από την υγρασία, που τα κομμένα κλαδιά της, πεσμένα στο έδαφος και σάπια, διατηρούν το σχήμα τους ατόφιο - τα πιάνεις, νομίζεις πως είναι ξυλώδη, αλλά αυτά είναι μαλακά και το εσωτερικό τους έχει μεταστοιχειωθεί σε χώμα. Οταν είναι νέες είναι ολόλευκος και καθώς γερνούν αποκτά σκασίματα και ρυτίδες, όπως ακριβώς και η επιδερμίδα των ανθρώπων.

φλοιός νεκρής σημύδας στο Φρακτό

Τα άνθη της είναι κιτρινοπράσινοι ίουλοι - τα αρσενικά κρέμονται, τα θηλυκά είναι ορθά. Ανθίζει τον Απρίλιο συνήθως, ανάλογα με την περιοχή. Τα φύλλα είναι μικρά και τριγωνικά, και όταν είναι νεαρά γίνονται θεραπευτικό τσάι. Στην Ελλάδα υπάρχουν λίγες, ένα δάσος στη Δράμα, κάποιες διάσπαρτες συστάδες στα δάση της Ροδόπης, στο Βόρα, και πλάι στη Μεγάλη Πρέσπα. Το χειμώνα ξεχωρίζουν μέσα στο δάσος γιατί οι κορμοί τους φέγγουν λευκοί. Την άνοιξη πριν βγάλει φύλλα, στα δάση του μακρινού βορρά, ανοίγουν τρύπες στον κορμό της και βγάζουν τον χυμό της, που είναι τονωτικός και θεραπευτικός και ελάχιστα γλυκούτσικος - σε κάποια μέρη τον κάνουν μπύρα και σιρόπι - και μετά κλείνουν την τρύπα με κερί, για να μην μολυνθεί το δέντρο. Από τον φλοιό της φτιάχνουν και εξαιρετική κόλλα (με αυτή κολλούσαν τις αιχμές των βελών επάνω στο ξύλο οι Ινδιάνοι).

Λιβαδίτης Ξάνθης

Εγώ τις ερωτεύτηκα από την πρώτη στιγμή που τις είδα, και είναι μάλλον το αγαπημένο μου δέντρο. Τις ψάχνω στα δάση που επισκέπτομαι, και ήταν όνειρό μου να επισκεφθώ το δάσος της σημύδας στα σύνορα με τη Βουλγαρία. Το άκουγα χρόνια, αλλά άκουγα οτι ήταν απρόσιτο εξαιτίας της κακής ποιότητας των δρόμων στην περιοχή. Ο τολμών νικά, όμως, και επιτέλους πήγα.

νεαρό δέντρο στην αρχή του δάσους, Δράμα

Τελευταία μέρα του Οκτωβρίου, ημέρα των ψυχών των νεκρών, και η δεύτερη πανσέληνος του μήνα. Τα χρώματα του φθινοπώρου στη δόξα τους. Κάθε στροφή του δρόμου και ένας πίνακας ζωγραφικής, και νιώθαμε οτι περπατούσαμε σε ένα ζωντανό έργο τέχνης. Η μοναδική παραφωνία ήταν η παρουσία των κυνηγών, που είχαν βγεί παγανιά με τα τζιπ, τα σκυλιά, τα όπλα, τις στολές, τα gps και τους ασύρματους, 15 νοματέοι για να παγιδέψουν κάποιο δυστυχές αγριογούρουνο να έχουν να καυχιούνται για τη φυσιολατρεία και τον τοξικό τους ανδρισμό στα καφενεία του χειμώνα. Να ένας λόγος να νιώθεις απειλή μέσα στο δάσος: όχι από τα ζώα, που σέβονται τον άνθρωπο που τα σέβεται, αλλά από το αλαζονικό, αστόχαστο, και δολοφονικό είδος μας.

Δάσος σημύδας, Δράμα

Παρόλα αυτά, η απόλαυση της ατμόσφαιρας του δάσους ήταν μεγάλη: κάθε μέτρο που περπατούσαμε ήταν πλήρες από ανάταση. Πήγα να γράψω "μας έκοβε την ανάσα", αλλά δεν μας την έκοβε, αντίθετα εισπνέαμε βαθειά και αβίαστα: τον ελαφρώς ψυχρό, υγρό αέρα και την ομορφιά. Αντιγράφω από το ημερολόγιό μου:

"Στα δεξιά είδα ένα άνοιγμα, με κομμένους λευκούς κορμούς ανάμεσα στα χρώματα. Σταματήσαμε. Είχε βατόμουρα στην άκρη του δρόμου, μα εγώ ανέβηκα το μονοπάτι. Μπροστά μου τρείς πανύψηλες σημύδες σαν καντηλέρι, βγαίνανε από την ίδια ρίζα. Γύρω γύρω  φτέρες ψηλές και μανιτάρια. Ήταν η αρχή του δάσους, πλέον. Συνέχισα το μονοπάτι που ανηφόριζε μέχρι που έφτασα σε ένα ψηλό σημείο. Μπροστά μου ένα αληθινό δάσος με αρχέγονη μορφή, μία εικόνα που με πήρε μέσα της. Από κει το μονοπάτι κατηφόριζε, και συνέχισα. Σαν να περπατούσα στον τόπο του παραμυθιού.

Φωτογράφιζα διαρκώς, αλλά η αίσθηση δεν πιανόταν. Μόνο μία φωτογραφία κάπως αποτύπωσε την αίσθησή μου. Ο κορμός τους ήταν ασημί, και ψηλά, η κόμη τους ήταν χρυσή, ένα χλωμό χρυσαφί που φαινόταν απόκοσμο, και έκανε αντίθεση με τον καταγάλανο ουρανό του απογεύματος. Γιατί πλέον είχε πάει απόγευμα, το φως πέφτει νωρίς, τελευταία μέρα του Οκτώβρη. Έμεινα να κάνω μικρά βήματα τριγύρω νιώθοντας τα δέντρα, το πάτημα, και συγχρόνως όντας «έξω». Εκεί, εδώ, κάπου αλλιώτικα, σε έναν τόπο τέτοιο που δεν είχα ξαναπατήσει, με μία αίσθηση συντονισμού με κάτι πολύ διαφορετικό από οτιδήποτε άλλο είχα συναντήσει στη ζωή μου. Όχι πολύ «γήινο». Μία απόλυτη καλωσύνη, μία απόλυτη ηρεμία: μία καλωσύνη που δεν «χαρίζεται», χωρίς επιπολαιότητα/χαζοχαρουμενιά/επιφαναειακότητα, που περιέχει την αποστασιοποιημένη αυστηρότητα του νόμου αλλά με φροντίδα, μία αγάπη πολύ καθαρή και συγχρόνως γεμάτη μυστήριο. Η κόμη της σημύδας αφήνει το φως να περάσει, δεν έχει τίποτα από το βάρος και τη σκοτεινιά της οξιάς. Το δάσος είναι ελαφρύ και αέρινο, φωτεινό και παιχνιδιάρικο. Νεανικό, κι ας είναι τα δέντρα τόσο μεγάλα σε ηλικία. Σαν να βρίσκομαι σε μια άλλη ηλικία της γης, χιλιετίες πριν, τότε που είχε δράκους , δεινόσαυρους, και οι νεράιδες κυκλοφορούσαν στα φανερά παντού.  Είχε μια τέτοια ποιότητα η ατμόσφαιρα του δάσους με τις ψηλές φτέρες και τις πανύψηλες σημύδες. Το φως έπεφτε, αλλά το αέρινο χρυσαφί του θόλου δεν σε άφηνε να φοβηθείς.

δάσος σημύδας, Δράμα

Το φως. Το φως είναι δόνηση και πληροφορία, λένε. Αυτά τα δέντρα έχουν πιο έντονη σχέση μαζί του από ότι τα άλλα, ίσως γιατί είναι ψυχρόφιλα και βόρεια, και στο βορρά το φως πολύ λιγοστεύει το χειμώνα. Ψηλά στην κόμη τους φέγγουν χρυσά και διαχέουν φως προς τον υπόροφο – τα μεγάλα σε ηλικία, που είναι και τόσο ψηλά εδωπέρα, αφήνουν τεράστιο χώρο ενδιάμεσα, και περπατάς ανάμεσά τους και είναι λευκοί, λευκόγκριζοι κορμοί ευθυτενείς. Από κάτω φτέρες ψηλές και κράταιγοι. Σαν αντένες που φέρνουν φως από τον ουρανό και τον διαχέουν χαμηλά, είπε ο Κ. Το φως μας επιτρέπει να βλέπουμε, μας δίνει το μέσον και τη συνθήκη για να δούμε – και καθώς το γράφω αυτό συνειδητοποιώ πόσο σύνθετο και μυστήριο πράγμα είναι η όραση. Εξωτερική και εσωτερική, με τα μάτια του σώματος και με τα μάτια του νου. Τι είδους πληροφορίες μας καθιστούν ικανούς να αντιλαμβανόμαστε αυτά τα δέντρα. Με το φως τους τα μάτια μας βλέπουν περισσότερα, βλέπουν αλλιώτικα, με μία ευκρίνεια που ξαφνιάζει: βλέπουν πράγματα που δεν έβλεπαν προηγουμένως κι ας ήταν εκεί μπροστά τους, δίπλα τους, κάτω από τη μύτη τους. Το φως επίσης επιτρέπει στη ζωή να υπάρξει: εδώ ο υπόροφος είναι πλούσιος, ζουν χιλιάδες πλάσματα – όχι μόνο από κάτω αλλά και τριγύρω, και ανάμεσα. Η σημύδα είναι πρόσκοπο είδος, πρόδρομο, ανοίγει το δρόμο και προετοιμάζει το έδαφος για τα άλλα, πιο μακρόβια είδη. Εδώ ήδη είχαν εγκατασταθεί λίγες ερυθρελάτες σε σημεία. Το δάσος αυτό δεν θα παραμείνει έτσι «για πάντα», θα αλλάξει. Θα μείνουν λίγες συστάδες σημύδων, όπως στο Φρακτό ή στον Λιβαδίτη, και θα εγκατασταθούν τελικά τα έλατα. Η ελαφράδα της νιότης θα δώσει τη θέση της στη σοβαρότητα της ωριμότητας. Έτσι γίνεται και στη ζωή των ανθρώπων κανονικά. 

Ίσως γι αυτό το ίαμα της σημύδας μας λέει «δέστε με νέα μάτια, δέστε εκ νέου, δέστε την ομορφιά, νιώστε ελαφροί, νιώστε τη χαρά της εξερεύνησης και της ανακάλυψης, ξαναγίνετε για λίγο το παιδάκι που έχει περιέργεια για όλα, δώστε την ευκαιρία στον εαυτό σας να ξαναπεί ‘γιατί’». Αυτό το νέο μπορεί να είναι και παλιό, αλλά εξακολουθεί να είναι νέο κάθε φορά που το κοιτάμε. Ο δάσκαλός μου έλεγε ότι «αγάπη είναι να βλέπεις πάντοτε με νέα μάτια», και πιθανώς να εννοούσε αυτό. Με κάθε βλέμμα ανακαλύπτεις στον άλλον κάτι καινούργιο, που σε πάει μακρύτερα, βαθύτερα, που σε συνδέει με κάποιον νέο τρόπο. Και δεν κουράζεσαι, ούτε βαριέσαι.

Δάσος σημύδας, Δράμα

Η νεότητα της Γης για μας είναι αρχαιότητα, γιατί δεν ζούσαμε τότε. Τα νιάτα του πλανήτη μας φαίνονται αρχέγονα γιατί εμείς είμαστε τόσο νεαροί σε σχέση με αυτήν. Αλλά είναι νιάτα, με όλη την αναπαραγωγική ορμή και την ενέργεια που έχουν όλοι οι νέοι: το πάθος της εξερεύνησης και της ανακάλυψης, η πληθώρα των ενδιαφερόντων, η αίσθηση ότι βλέπεις πράγματα για πρώτη φορά και ενθουσιάζεσαι με αυτό. (Σκεφτόμουν ότι τα δέντρα που μου φαίνονταν τόσο αρχέγονα τριγύρω μου δεν ήταν παλιότερα από τον ίδιο τον Κ, δεν τον ξεπερνούσαν σε ηλικία και πολύ. Η βιβλιογραφία λέει ότι το δάσος αναπτύχθηκε μετά τον πόλεμο όταν έφυγαν οι κτηνοτροφικές δραστηριότητες από την περιοχή με την ερήμωση των γύρω χωριών - είμαστε πολύ λίγα χιλιόμετρα μακριά από τα σύνορα. Ετούτα τα δέντρα, λοιπόν, όλο το δάσος δηλαδή, μαζί με τα πεύκα και τις οξιές, είναι 80 ετών το πολύ). Άλλο πράγμα ο γραμμικός χρόνος του «πότε γεννήθηκα-πότε παντρεύτηκα-πότε πήρα σύνταξη» και άλλο πράγμα ο κυκλικός χρόνος των εποχών - των μοτίβων της φύσης και της ιστορίας.

δάσος σημύδας, Δράμα

...Στα αριστερά δύο σημύδες, μία ζωντανή και μία πεθαμένη. Η ζωντανή, μια χορεύτρια με χρυσή φορεσιά. Η πεθαμένη γεμάτη γκρίζες λειχήνες που την έκαναν να φαίνεται σαν λούτρινη – στο κέντρο της καρδιάς της, το χαριτωμένο μανιτάρι που τη σκότωσε (στα πιο αδύναμα δέντρα φωλιάζει ένας μύκητας που δεν θυμάμαι πώς τον λένε, που τελικά τα σκοτώνει). Δεξιά μικρότερες, και λίγο παρακάτω ένας κράταιγος γεμάτος με γλυκούς καρπούς, τον οποίο κλάδεψα λίγο αργότερα. Η θερμοκρασία έπεφτε μαζί με το φως. Στο δρόμο του γυρισμού πια ανέτειλε το φεγγάρι μέσα στο πηχτό σκοτάδι των έρημων επαρχιακών δρόμων"

δάσος σημύδας, Δράμα