Οικοσύστημα και Ανθρώπινη Κυριαρχία

Όσοι από μας ασχοληθήκαμε ποτέ με αυτό που λέμε «φύση», «περιβάλλον», «οικολογία», διαπιστώνουμε καθημερινά ότι οι χώρες του δυτικού κόσμου, οι φερόμενες ως «χριστιανικές», έχουν μία ασεβή, ληστρική στάση προς τη Γη και τους φυσικούς πόρους. Βιώνουμε καθημερινά την κλιματική αλλαγή, η οποία είναι ξεκάθαρα αποτέλεσμα της κακοποίησης του πλανήτη μας, υποφέρουμε από πολέμους που στόχο έχουν την κυριαρχία επί των φυσικών πόρων (όπως η γη και το πετρέλαιο), και στην ίδια μας την καθημερινότητα δρούμε αλόγιστα και ασυλλόγιστα όσον αφορά τη χρήση του νερού, για παράδειγμα, ή την υποστήριξή μας σε μία γεωργία που βασίζεται στο πετρέλαιο και στα δηλητήρια. Και συγχρόνως νιώθουμε περήφανοι και ξεχωριστοί (μην πω και εκλεκτοί) επειδή είμαστε «χριστιανοί».

Η λαϊκή (και ευρέως διαδεδομένη) αντίληψη περί χριστιανισμού (έτσι όπως συχνά-πυκνά μας μεταφέρεται από άμβωνος και όχι μόνο) λέει ότι ο άνθρωπος φτιάχτηκε από τον Θεό ως «κορωνίδα της Δημιουργίας», και γι’ αυτό του επιτρέπεται να διαχειρίζεται όπως θέλει τη Δημιουργία, μια που ολόκληρη η Δημιουργία για τον άνθρωπο φτιάχτηκε, και εν ολίγοις ο άνθρωπος «δικαιούται να κάνει ότι θέλει» με τον φυσικό κόσμο. Μία νοοτροπία η οποία επιτρέπει ένα σωρό αυθαιρεσίες, καταχρήσεις και κακοποιήσεις στο όνομα «του Θεού που έπλασε τον άνθρωπο κυρίαρχο της Δημιουργίας Του»…

Με μεγάλη προσμονή και χαρά έπιασα λοιπόν στα χέρια μου το βιβλίο αυτό, θέλοντας να διαπιστώσω πώς βλέπουν το όλο θέμα οι σύγχρονοι θεολόγοι, εάν πρόκειται δηλαδή για εγγενή αδυναμία της χριστιανικής θρησκείας (αρχών, διανόησης, εκκλησίας, νοοτροπίας), ή αν πρόκειται για «παρεξήγηση» που οφείλεται στο κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο (που οικειοποιείται το κάθε τι προκειμένου να προωθήσει τους δικούς του σκοπούς). Πρόκειται για ένα μικρό περιεκτικό βιβλιαράκι, καλοφροντισμένο και καλογραμμένο. Μέσα σε λίγες σελίδες και χωρίς ίχνος διδακτισμού, παραθέτει πατερικά κείμενα και μικρά αποσπάσματα βίων αγίων τα οποία μιλούν για την σχέση του ανθρώπου με τον φυσικό κόσμο.

Είναι ένα κείμενο «Βαθιάς Οικολογίας» (Deep Ecology), ή, όπως θα το λέγαμε σήμερα «Πνευματικής Οικολογίας» (Spiritual Ecology). Μιλά για τη δυνατότητα που μας παρέχει η φυσική δημιουργία να γνωρίσουμε τον Θεό-Δημιουργό, για το πώς η Θεία Σοφία μας μιλά με τη δική της γλώσσα («κἂν μὴ ἔναρθρος ᾖ») μέσα από κάθε τι που υπάρχει γύρω μας. Για το πώς «στις σχέσεις μας με την υπόλοιπη κτίση το πρωταρχικό μας χρέος είναι να ‘ακούσουμε’ τη φωνή της», έτσι ώστε «να βαθύνουμε τη γνώση μας για τον Θεό με τη μελέτη των έργων Του». Όπως γνωρίζουμε τον ζωγράφο μέσα από τα έργα του, και τον μουσικό μέσα από τις συνθέσεις του, έτσι γνωρίζουμε τον Δημιουργό μέσα από τα δημιουργήματά Του. Αυτό δεν μπορεί παρά να συνεπάγεται έναν βαθύ σεβασμό απέναντι σε κάθε φυσικό δημιούργημα (είτε ζώο, είτε φυτό, είτε ορυκτό).

Το κείμενο θέτει μία πολύ βασική διαφοροποίηση από τον συνήθη λόγο (πολιτικό και καθημερινό) που θέλει τον άνθρωπο και το περιβάλλον, ή τη φύση, να είναι δύο διαφορετικά πράγματα  - λέμε «εμείς και το περιβάλλον», «εμείς και η φύση» βλέποντας τα πράγματα αποκλειστικά ανθρωποκεντρικά. Η συγγραφέας ήδη από την εισαγωγή του  βιβλίου μιλά για την πίστη που ομολογούμε ως Χριστιανοί, η οποία βλέπει τη σχέση του ανθρώπου με τον δημιουργημένο κόσμο ως σχέση δημιουργημάτων του ιδίου Δημιουργού. Είναι, όπως θα έλεγε και ο αγιος Φραγκίσκος της Ασσίζης, μία σχέση «αδελφότητας», και όχι μία σχέση διαχωρισμού περιβάλλοντος και περιβαλλομένου (παρόλο που η συγγραφέας δεν αναφέρεται σε αγίους άλλου δόγματος).

Και ο άνθρωπος; Τι ρόλο παίζει ο άνθρωπος μέσα σε μία Δημιουργία όπου (όπως λέει ένας άγιος) «τίποτα δεν έχει ξεστρατίσει από τη σχέση του με το Θεό, όπως αυτή προορίστηκε, παρά μόνο ο άνθρωπος»; Η έννοια της κυριαρχίας (καραμέλα στα στόματα των απανταχού κακοποιητών) σύμφωνα με τα κείμενα των πατέρων που παραθέτει το κείμενο, συνεπάγεται αφενός μεγάλη ευθύνη («ευθύνη δοξολογίας») αλλά και μία ποιότητα θεϊκή, την αγάπη. Χωρίς αγάπη ο άνθρωπος δεν θεωρείται «βασιλιάς» (κορωνίδα, που λέγαμε) της Δημιουργίας, είναι μια πολύ παραμορφωμένη εικόνα του Θεού… Εάν ο άνθρωπος θεωρηθεί «βασιλέας» της Δημιουργίας, η βασιλεία αυτή πρόκειται για συνταγματική μοναρχία όπου τα άρθρα του συντάγματος είναι καταγεγραμμένα  στην ίδια τη Δημιουργία. Με άλλα λόγια, εάν θέλει να είναι «βασιλέας» δεν μπορεί παρά να τηρεί τους νόμους της φύσης, διαφορετικά εκπίπτει! (Το τι κάνουμε οι εκπεσόντες άνθρωποι στον πλανήτη μας δεν χρειάζεται να το περιγράψω, νομίζω.) Ο άνθρωπος (από τους πατέρες) θεωρείται ως «επόπτης» της φύσης, δηλαδή αφενός υπεύθυνος για αυτήν, αφετέρου με την έννοια που έδιναν στον επόπτη τα αρχαία μυστήρια: επόπτης ίσον ανώτερος μύστης, όχι μόνο μυημένος στα μυστήρια, αλλά και δάσκαλος.

Κανείς όμως δεν γίνεται δάσκαλος εάν πρώτα δεν μαθητεύσει ο ίδιος. Εδώ έρχεται ο βασικός ρόλος της Δημιουργίας – το κάθε τι έχει κάτι να μας διδάξει, όχι μόνο για τον Δημιουργό, αλλά και για τον εαυτό μας (όταν ερωτήθηκε ο Χρυσόστομος «σε τι χρησιμεύουν τα θηρία» απάντησε ότι μεταξύ άλλων μας κρατούν ταπεινούς). Από τον αρχαίο Ορφέα μέχρι τον Αγιο Φραγκίσκο της Ασσίζης οι σχέσεις των Μεγάλων Δασκάλων με τα ζώα ήταν σχέσεις αγάπης και αλληλοσεβασμού.

Το Κήρυγμα των Πουλιών, Τζιόττο

Το πρώτο μέρος του βιβλίου είναι πιο θεωρητικό, βάζοντας τις βάσεις για το πιο αφηγηματικό δεύτερο μέρος. Αφού έχει εξηγήσει θεολογικά την σχέση που (οφείλουμε να) έχουμε με τη Δημιουργία και τον Δημιουργό της, στο δεύτερο μέρος παραθέτει ιστορίες από τις ζωές των αγίων που δείχνουν τη σχέση τους με τη φυσική δημιουργία. Είναι ίσως το πιο γοητευτικό κομμάτι, που μιλά για την αγαπητική σχέση που είχαν διάφοροι άγιοι και ασκητές με άγρια ζώα. Ακόμα και αν δεν μας πείθει η θεωρητική θεολογική προσέγγιση του πρώτου μέρους, οι «μαρτυρίες ζωής» του δεύτερου μέρους καταδεικνύουν και αποδεικνύουν την ορθή στάση που θα μπορούσαμε να έχουμε απέναντι στη φύση, με παραδείγματα. Σήμερα είναι ευρέως αποδεκτό ότι ένας άνθρωπος που είναι γαλήνιος μέσα του και αγαπά, γίνεται φίλος με ζώα που κάτω από άλλες συνθήκες θα μπορούσαν να τον κάνουν «μια χαψιά», και ότι όταν ένα ζώο δεν νιώθει απειλή μπορεί να πλησιάσει φιλικά έναν άνθρωπο, να συνδεθεί και να συνεργαστεί μαζί του.

από την ταινία "Born Free"

Πέρα από την εντυπωσιακή σχέση που μπορεί να αποκτήσει ένας άνθρωπος με τα άγρια ζώα όταν ειρηνεύσει και αγαπήσει τον Δημιουργό μέσα από την Δημιουργία Του, το βιβλίο μιλάει και γενικότερα για τη σχέση που (θα έπρεπε να) έχει ο άνθρωπος με κάθε τι υλικό/φυσικό. Οι ασκητές στους οποίους αναφέρεται μιλούν για την ευγνωμοσύνη που έχει κάποιος όταν συνειδητοποιεί πως κάθε τι που τον περιβάλλει είναι ένα δώρο (του Θεού). Ακόμα και η περίφημη «καταφρόνια» των υλικών πραγμάτων (που τόσο πολύ έχει παρανοηθεί) δεν αναφέρεται στη φύση των πραγμάτων αλλά στη χρήση τους – οι Χριστιανοί, όπως και οι Βουδιστές, θεωρούν ύψιστη αρετή την μη-προσκόλληση στα πρόσκαιρα και τα φθαρτά. Ευγνωμοσύνη, αγάπη, σεβασμός, αλλά και μη-προσκόλληση είναι οι ποιότητες που φέρει ο ορθόδοξος Χριστιανός στη σχέση του με την φυσική Δημιουργία, σύμφωνα με την συγγραφέα.

από τον "Ναό των Τίγρεων" στην Ταϊλάνδη

…Και θα πει κανείς, μα πού ζει αυτή η γυναίκα; Δεν βλέπει πώς φέρονται στα ζώα και στα δάση (για παράδειγμα) οι κοινωνίες των ορθοδόξων χριστιανών; Τόσο η ίδια όσο και το κείμενό της φαίνεται να πατούν γερά στη γη και στην τρέχουσα πραγματικότητα: «…πρέπει να ομολογήσουμε με ντροπή ότι η νοοτροπία που χαρακτηρίζει κατά κανόνα τις ορθόδοξες κοινωνίες είναι κάθε άλλο παρά ευαίσθητη στη θέση και στην αξία των άλλων κτισμάτων. Με την αδιαφορία που δείχνουμε συχνά για τις δικαιολογημένες απαιτήσεις των άλλων ζωντανών αλλά και για την ευθύνη που έχουμε να επαυξάνουμε την ομορφιά της κτίσης αντί να τη χαλούμε, οι σύγχρονοι ορθόδοξοι υστερούμε αρκετά από πολλούς που δεν πιστεύουν καν στον Κτίστη».

Πέρα από την συγκεκριμένη θεολογία που πρεσβεύει και αποτελεί την αφετηρία του, το κείμενο αυτό είναι ένα βαθύ και πολυεπίπεδο μάθημα για τη σχέση που οφείλουμε να καλλιεργήσουμε με τη φύση – προκειμένου να απαλύνουμε όσο γίνεται τον πόνο και την καταστροφή που της έχουμε προκαλέσει. Σε μία εποχή που το θέμα της προστασίας του περιβάλλοντος κυριαρχεί στον δημόσιο λόγο, είναι χρήσιμο και καθησυχαστικό να γνωρίζουμε ότι η αληθινή πνευματικότητα (την οποία θεωρώ ότι εκφράζει το κείμενο αυτό) βρίσκεται στο πλευρό των δασών, των λουλουδιών, των ζώων και των καθαρών νερών…

To βιβλίο  "Οικοσύστημα και Ανθρώπινη Κυριαρχία" της Ελισάβετ Θεόκριτωφ κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μαϊστρος.