26 Ιουν 2020

Οι Φυτοφράχτες, τα Όρια και τα Περιθώρια

Στην περμακουλτούρα λέμε "χρησιμοποίησε τις άκρες και τα όρια και αξιοποίησε τα περιθώρια" (use edges and value the marginal). Αυτό κάνει η φύση, βασικά.


Φέτος περπάτησα πολύ στους μικρούς αγροτικούς δρόμους της Δράμας, ανάμεσα σε φυσικούς φυτοφράχτες, και θαύμασα τη βιοποικιλότητά τους. Μέσα σε ακτίνα 3 χιλιομέτρων και ανάμεσα σε χωράφια μονοκαλλιεργούμενα (σιτηρά, τριφύλλι, ηλίανθοι) μέτρησα πρόχειρα πάνω από 70 φυτικά είδη που μπόρεσα να αναγνωρίσω και άλλα καμιά 30αριά που δεν γνωρίζω τις ονομασίες τους. Πολλά φαρμακευτικά, πολλά βρώσιμα και από τον άνθρωπο. Δεν ήταν λίγες οι φορές που γυρνούσα από το περπάτημα με μία χεριά καυκαλήθρες, ή ζοχούς, ή ραδίκια, και έτσι είχα τη σαλάτα της ημέρας - ή το φάρμακο (αγιόκλημα, βαλσαμόχορτο, αχιλλεία, κυνόροδα, κράταιγο, κτλ). Φέτος ένιωσα πολύ πλούσια και ευγνώμων περπατώντας αυτά τα μονοπάτια, με όλη αυτή την αφθονία γύρω μου.


Αλλά πώς προέκυψαν αυτοί οι φυτοφράχτες με την τόσο μεγάλη βιοποικιλότητα;

Οι παλαιοί άνθρωποι των πρώτων αιώνων της γεωργίας "καθάριζαν" μικρές δασικές εκτάσεις για να σπείρουν τη σοδειά τους, κάτι που θα τους επέτρεπε να μείνουν μόνιμα σε έναν τόπο αντί να περιπλανιούνται ως τροφοσυλλέκτες και κυνηγοί. Κάπως έτσι δημιουργήθηκαν τα χωράφια. Ανάμεσά τους χωρίζονταν με λωρίδες δάσους, που χρησίμευαν για ξυλεία, φάρμακα, και άγρια τροφή για τα οικόσιτα ζώα. Αυτά σήμερα τα λέμε φυτοφράχτες (hedgerows στα αγγλικά). Στην Αγγλία προστατεύονται με νόμους και διατάγματα, γιατί θεωρούνται πολύτιμοι αφενός για το οικοσύστημα αφετέρου ως μνημείο πολιτισμού. Σε εποχές που δεν υπήρχαν συρμάτινες περιφράξεις, οι άνθρωποι όριζαν τις ιδιοκτησίες τους με φυσικούς φράχτες - ξερολιθιές, όπου υπήρχε η δυνατότητα του υλικού, ή αγκαθωτά φυτά. 


Τα αγκάθια προστατεύουν. Προστατεύουν τα φυτά από το μασούλισμα των ζώων, προστατεύουν τα χωράφια από τα μεγάλα ζώα και τους ανθρώπους (μια σειρά από τσαπουρνιές, βάτα, αγριοτριανταφυλλιές και κράταιγο είναι πραγματικά αδιαπέραστη!), και οι καρποί τους προστατεύουν την υγεία μας από ιούς και βακτήρια ενισχύοντας την άμυνα του οργανισμού μας. Αν βάλουμε στο παιχνίδι και τα παλιούρια με τα πουρνάρια, τότε έχουμε τον απόλυτο φράχτη, που μόνο μπουλντόζα ή βαριά χημεία μπορεί να χαλάσει. Ακόμα και η φωτιά τα βρίσκει δύσκολα με τα πουρνάρια!


Τα αγκαθωτά φυτά βρίσκονται σε ένα ενδιάμεσο στάδιο της διαδικασίας "διαδοχής", η οποία περιγράφει τα στάδια που περνά ένα άδειο/χέρσο κομμάτι γης μέχρι να γίνει δάσος. Πρώτα έρχονται τα πανίσχυρα μονοετή "ζιζάνια" που προετοιμάζουν το έδαφος, μετά τα διετή, τα πολυετή, μετά οι θάμνοι (αγκαθωτοί, ψυχανθείς κτλ) και μετά τα δέντρα που (όπως λέει η θεωρία και έχω παρατηρήσει κι εγώ η ίδια) φυτρώνουν προστατευμένα ανάμεσα στους θάμνους, ψηλώνουν, κτλ. Η όλη διαδικασία παίρνει χρόνια εάν αφεθεί ανενόχλητη, αλλά όταν αναχαιτίζεται ή παρεμποδίζεται από οποιονδήποτε παράγοντα, παίρνει... περισσότερα χρόνια! Σίγουρα ολόκληρη μία ανθρώπινη ζωή, συχνά παραπάνω. Τα δάση που βλέπουμε, εάν δεν έχουν φυτευτεί από τον άνθρωπο, έχουν ηλικίες πολλών αιώνων.


Στους φυτοφράχτες που περπάτησα παρατήρησα όλα τα στάδια, που από κάποιο σημείο εξέλιξης και μετά, προχωρούν ταυτόχρονα. Η γη διατηρεί μέσα της μία πλούσια τράπεζα σπόρων, οι οποίοι ενεργοποιούνται στο δικό τους χρόνο. 'Αλλο φυτό ξυπνάει τον Μάρτη, άλλο τον Απρίλη, κι εκεί που έβλεπες λευκές καυκαλήθρες τώρα βλέπεις γαλάζιες νιγκέλες, και πάει λέγοντας. Ποτέ δεν πλήττεις. Και καθώς περνούν τα χρόνια, ο αέρας τα πουλιά τα ζώα και ο άνθρωπος φέρνουν κι άλλους σπόρους, που έρχονται και προστίθενται στη βιοποικιλότητα του φυτοφράχτη. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται κι άλλα ενδιαιτήματα για περισσότερα είδη πουλιών και ζώων. Ετσι σιγά-σιγά φτιάχνεται ο παράδεισος.
Τα παλιότερα χρόνια, προ ζιζανιοκτόνων, οι φυτοφράχτες έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην φυτοπροστασία: τα πουλιά που φώλιαζαν εκεί έτρωγαν τα έντομα που έτρωγαν τα σπαρτά, κτλ. Ολόκληρη τροφική αλυσίδα με αρχή τους πολυποίκιλους μικροοργανισμούς του εδάφους και κορυφή τα μεγάλα αρπακτικά που κρατούσαν σε έλεγχο τους πληθυσμούς των μικρότερων πουλιών.


Καθώς περπατούσα αναλογιζόμουν τις αναλογίες των φυτοφραχτών μέσα στην κοινωνία. Το λεγόμενο "περιθώριο", και τους λεγόμενους "περιθωριακούς" - λέξεις που νωρίς έμαθα οτι αντιστοιχούν σε ανθρώπους περιφρονητέους, ανεπρόκοπους, 'χαμένα κορμιά', ανθρώπους 'λούμπεν', ανυπάκουους και παράνομους, οραματιστές και εφευρέτες, τρελλούς, ανθρώπους επικίνδυνους για το στάτους κβο και την 'τάξη των πραγμάτων', ανθρώπους που σχεδιάζουν κοινοτικά νομίσματα και 'αντάρτες-κηπουρούς', ανθρώπους που δεν έχουν θέση στην κοινωνία των πολλών... Και σκεφτόμουν πως όλη αυτή η βιοποικιλότητα και η ομορφιά που αναγνωρίζω και εκτιμώ εγώ περπατώντας ανάμεσα στα χωράφια, για τους αγρότες είναι απλά χασούρα χώρου, φυτά ανεπρόκοπα (εφόσον δεν δίνουν την ζητούμενη και αμοιβόμενη παραγωγή), φυτά που δεν μπαίνουν σε σειρές, ζιζάνια δηλαδή, που από τύχη ή από τη μορφολογία του εδάφους βρίσκονται εκεί που βρίσκονται (δεν χωράει να τα ξεπατώσει το τρακτέρ). Καμιά φορά, μάλιστα, εάν περισσέψει καθόλου ζιζανιοκτόνο δηλητήριο από τα χωράφια, ο αγρότης το ρίχνει στο φράχτη - όπως με πίκρα ανακάλυψα μία μέρα στη βόλτα μου.


Σκεφτόμουν τα δύο είδη πλούτου: τον πλούτο που προκύπτει από το σιτάρι, τους ηλίανθους, την ελαιοκράμβη, το κριθάρι, το τριφύλλι - όλα φυτά μονοκαλλιεργούμενα σε μεγάλες εκτάσεις στον κάμπο, με χρηστικότητα για τη διατροφή τη δική μας, των οικόσιτων ζώων, και για βιοκαύσιμα, για τα οποία οι αγρότες επιδοτούνται και αμοίβονται με χρήματα τα οποία εξαργυρώνονται σε άλλα εμπορεύσιμα αγαθά. "Και έτσι κινείται η αγορά".


Και στις άκρες, στα περιθώρια, ο άλλος πλούτος: η ατέλειωτη βιοποικιλότητα. Με τη δική της τάξη και σειρά, την όχι γραμμική και καλλιεργημένη από ανθρώπου χέρι. Η φύση που αυτοοργανώνεται, διαφοροποιείται, αυτορρυθμίζεται, και τρέφει. Γιατί σάμπως πριν την επινόηση της γεωργίας οι άνθρωποι δεν τρέφονταν; Ακόμα σήμερα ζουν κάποιες ("πρωτόγονες" τις λέμε) φυλές τροφοσυλλεκτών-κυνηγών, των οποίων η διατροφή είναι τόσο ποικίλη που η εντερική τους χλωρίδα είναι εκατό φορές πιο πλούσια από τη δική μας, και οι μόνες ασθένειες που έχουν είναι αυτές που τους φέρνουμε οι "πολιτισμένοι".
Επίσης διδάσκει. Σε μία εποχή που όλα τα θέλουμε ίδια και ομοιογενή, (από την ύλη που θα διδάσκονται τα παιδιά μας στο σχολείο μέχρι τις καρέκλες στην τραπεζαρία μας, και από τις ντομάτες στο ράφι του σουπερμάρκετ μέχρι τις υπεύθυνες δηλώσεις στα ΚΕΠ, και η λίστα δεν έχει τέλος φυσικά), η αυτοοργανωμένη φύση που επιβιώνει στα όρια μας μαθαίνει τη διαφοροποίηση και την ποικιλία. Όλα ζουν μαζί, το καθένα στο χρόνο και στο χώρο του, το καθένα στη δική του τάξη (που αν δεν είμαστε ειδικοί βιολόγοι ούτε που τη φανταζόμαστε), και μπορεί σε ένα τετραγωνικό μέτρο γης να ζουν ίσαμε είκοσι είδη μέσα σε ένα ημερολογιακό έτος. 


Πλάι στα μονοκαλλιεργούμενα χωράφια οι φυτοφράχτες σφύζουν από βιοποικιλότητα. Ενας σπασμένος αγωγός άρδευσης δημιουργεί μία κρυμμένη όαση από χρήσιμα φυτά, ένα οικοσύστημα λίμνης ανάμεσα στις καλλιέργειες. Σε μία εποχή που η μονοκαλλιέργεια του νου μοιάζει μονόδρομος, και δεν μπορούμε να φανταστούμε αλλιώτικο σύστημα οικονομίας, διακυβέρνησης, παιδείας, υγείας, κοινωνικής οργάνωσης από το δεδομένο, έρχεται "το περιθώριο" να μας θυμίσει τη διαφοροποίηση, την αυτοοργάνωση, την αυτορρύθμιση. Να μας θυμίσει οτι υπάρχουν νόμοι και τάξη διαχρονικότεροι από τους δικούς μας, που επιτρέπουν στη ζωή να ζει με πληρότητα και αφθονία. Και χαρά, λέω εγώ, καθώς ακούω τα βατράχια να κοάζουν κάνοντας φιγούρα στις θηλυκές, μια που είναι εποχή ερώτων ολούθε.



Μέσα στο 'περιθώριο' των ανεπρόκοπων, των ανυπάκουων, των τρελλών οραματιστών που "δεν έχουν στον ήλιο μοίρα", των διαφορετικών της κοινωνίας μας ίσως να βρίσκονται τα σπέρματα της ανανέωσης της φαντασίας μας. Στην τωρινή φάση της κοινωνίας, όπου έχουν αποτύχει και χρεωκοπήσει τα πολιτικά, οικονομικά, εκπαιδευτικά συστήματα που μέχρι σήμερα δοκιμάσαμε, ίσως να πρέπει να ψάξουμε στα όρια και στα περιθώρια να εμπνευστούμε. Εστω, να στοχαστούμε και να διδαχθούμε. Να αναγνωρίσουμε και να εκτιμήσουμε τον πλούτο της βιοποικιλότητας, μήπως και μπορέσουμε να μάθουμε κι εμείς να ζούμε μαζί. Σαν το παλιούρι με την τριανταφυλλιά το βάτο και το αγιόκλημα. Μαζί.



Παραπομπές σχετικές με τους φυτοφράχτες στη βιβλιογραφία:


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου