Ζιζάνια!

ζιζάνιο το [zizánio] Ο40 : 1. γενική ονομασία για αυτοφυή και άχρηστα χόρτα που φυτρώνουν ανάμεσα σε άλλα καλλιεργούμενα φυτά (ιδ. σιτηρά) και εμποδίζουν την ανάπτυξή τους: Kαθαρίζω το χωράφι από τα ζιζάνια. 2. ως χαρακτηρισμός μικρού παιδιού, που μας παρενοχλεί με την άτακτη και ζωηρή συμπεριφορά του· διαβολόπαιδο, σκανδαλιάρικο παιδί.

urtica dioica

Αυτό, λίγο-πολύ, λένε τα περισσότερα λεξικά. Ζιζάνια είναι τα αγριόχορτα που φυτρώνουν "εκεί που δεν τα σπέρνουν", σε μέρη που θέλουμε εμείς να καλλιεργήσουμε τα δικά μας φυτά. Αγρια πράγματα, αυτόνομα, ανθεκτικά, 'εχθροί' του αγρότη - και αντιστοίχως ατίθασα παιδιά, που δεν λογαριάζουνε συχνά την αυθεντία των μεγάλων, των δασκάλων ή του συστήματος, που "κάνουνε του κεφαλιού τους". Οπως λέμε οι μεγάλοι.

Υπάρχουν όμως κι άλλοι ορισμοί: "ζιζάνιο είναι το φυτό που έχει κατακτήσει όλες τις δεξιότητες επιβίωσης εκτός από το να φύεται σε γραμμές". Και "ζιζάνιο είναι ένα φυτό που δεν έχουμε ανακαλύψει ακόμα τις αρετές του" (Ρ. Β. Εμμερσον).

Τα φυτά που ονομάζουμε ζιζάνια, από οικολογική σκοπιά, είναι τα "φυτά-πρωτοπόροι", ή πρόδρομα είδη. Είναι τα φυτά που σπεύδουν να καλύψουν τα γυμνά σημεία της γης, όπου το έδαφος έχει αναστραφεί ή αναταραχθεί, και έχει μείνει χωρίς κάλυψη. Η γη δεν θέλει να μένει γυμνή, γιατί όπως και εμείς , χρειάζεται προστασία από το κάψιμο του ήλιου, από το κρύο, από τη διάβρωση του αέρα και της βροχής - τα φυτά  αυτά, λοιπόν, έρχονται να της προσφέρουν την ποθούμενη κάλυψη. Και όχι μόνο. Οταν αναστρέφεται το έδαφος, και χάνει τη φυσική του κάλυψη (όπως όταν καθαρίζουμε τον κήπο ή το χωράφι μας, όταν σκάβουμε τα θεμέλια ενός σπιτιού και αφήνουμε σωρούς χώματος στο πλάι), διαταράσσεται και η γονιμότητά του. Τα φυτά αυτά, μονοετή, ανθεκτικά, και πάντα πρόθυμα να φυτρώσουν κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες, έρχονται να κατεργαστούν το έδαφος για να το καταστήσουν γόνιμο. Πώς; με τις ρίζες τους.

taraxacum officinale

Οι ρίζες του ραδικιού (όλων των ραδικιών, ουσιαστικά) είναι βαθιές, δηλαδή σκάβουν το έδαφος και φτάνουν σε βάθος αερίζοντάς το και μεταφέροντας θρεπτικά ιχνοστοιχεία (μέταλλα) στην επιφάνεια, στα φύλλα και στα άνθη τους - τα οποία, όταν πεθαίνουν γίνονται τροφή/λίπασμα για το έδαφος, πάλι. Οι ρίζες του πεντάνευρου, πάλι, είναι λεπτές και θυσσανώδεις και με τον τρόπο αυτό συγκρατούν το χώμα, προστατεύοντάς το από τη διάβρωση (από το να το παρασύρει σαν σκόνη ο αέρας, ή το νερό). Ετσι και οι ρίζες της αγριάδας, που θεωρείται από τα πιο δύσκολα ζιζάνια για τους καλλιεργητές της γης. Τα περισσότερα από αυτά τα φυτά είναι μονοετή, που σημαίνει οτι οι ρίζες τους σαπίζουν μέσα στη γη στο τέλος της σαιζόν, και πάλι γίνονται τροφή για τους μικροοργανισμούς που δημιουργούν τη γονιμότητα του εδάφους (πάλι λίπασμα, δηλαδή).

plantago major

Εάν αναρωτιέστε τι συμβαίνει όταν αφήνουμε τη γη να πορευτεί μόνη της, χωρίς τη δική μας παρέμβαση, αυτό το κομμάτι γυμνής γης δηλαδή, τι θα γίνει εάν το αφήσουμε απείραχτο, η επιστήμη της οικολογίας γνωρίζει: δάσος. Η γη τείνει να δημιουργήσει δάσος, δηλαδή σύνθετο οικοσύστημα - και ο τρόπος που το κάνει αυτό λέγεται συνοπτικά "διαδοχή". Τα μονοετή ανθεκτικά φυτά που λέμε ζιζάνια, αφού κάνουν το δικό τους έργο, που είναι η πρώτη κατεργασία του εδάφους, τα διαδέχονται τα διετή, οι πολυετείς πόες, τα οποία τα διαδέχονται οι θάμνοι (κυρίως αγκαθωτοί και συχνά της οικογένειας των ψυχανθών αλλά όχι μόνο) τους οποίους διαδέχονται τα πρόδρομα δέντρα, που δεν ζουν πάνω από 80-100 χρόνια, και τα οποία τελικά, μετά από πολλά πολλά χρόνια (η φύση δεν βιάζεται) θα τα διαδεχτούν τα μεγάλα μακρόβια δέντρα... Ενα αιωνόβιο δάσος, με λίγα λόγια, ξεκινά από μερικούς σπόρους ραδικού σε μια χέρσα γη. Από λίγα ζιζάνια, δηλαδή!

portulaca oleracea

Εξαιτίας του δυναμισμού και της ανθεκτικότητάς τους (σε καιρικές συνθήκες, σύνθλιψη από πατήματα, έντομα, ζώα κτλ), τα ζιζάνια είναι  (με ελάχιστες εξαιρέσεις) εξαιρετικά θρεπτικά ως τροφή, αλλά και ισχυρά φάρμακα. Η εικονιζόμενη γλιστρίδα ή αντράκλα, για παράδειγμα, έχει τη μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε ω3 λιπαρά από οποιοδήποτε άλλο φυτό στον πλανήτη μας - και φύεται παντού στην εύκρατη ζώνη. Σπάνια βρίσκεις καλοκαιρινό μπαξέ χωρίς αντράκλα κάπου να ξεμυτίζει! Το ίδιο και η στελλάρια, ή κοτόχορτο: είναι γεμάτη από νερό και ιχνοστοιχεία και τρώγεται με χίλιους τρόπους. Αλλά επειδή δεν τα ξέρουμε, είτε τα ξεριζώνουμε, είτε τα δίνουμε στις κότες (λατρεύουν τη στελλάρια, εξ ού και κοτόχορτο) ή στα γουρούνια (που λατρεύουν την αντράκλα). Κι επειδή τα άγρια φυτά είναι δείκτες του εδάφους, και τα δύο παραπάνω φυτά, ιδιαίτερα η στελλάρια, είναι δείκτης οτι το έδαφος έχει πολλή και καλή οργανική ύλη.

stellaria media

Η αλήθεια είναι πως δεν υπάρχει άχρηστο ζιζάνιο. Οι τσουκνίδες, οι λουβουδιές, τα πεντάνευρα, η αγριάδα, οι πάσης φύσεως "μαργαρίτες", οι μολόχες, οι ζωχοί, τα αγριοπάπουλα, οι τραγοπώγωνες, τα άγρια σκόρδα, το γάλιο (κολλητσίδα), όλα τρώγονται, όλα εκχυλίζονται, όλα μας ωφελούν. Για καλή μας τύχη, σήμερα υπάρχει ολόκληρο κίνημα (με εξορμήσεις, σεμινάρια, κτλ) "συλλογής άγριας τροφής" (foraging and wild food movement) και πάρα πολλές σχετικές πληροφορίες στο διαδίκτυο. Φυσικά οι γιαγιάδες μας τα γνώριζαν όλα αυτά, αλλά ποιός είχε μυαλό τότε να μάθει, να καταγράψει, να συγκρατήσει είδη και συνταγές. Σήμερα επιστρέφουν όλα αυτά, για δύο λόγους: αφενός επειδή αυτά τα άγρια φυτά, τα "κοινά ζιζάνια", περιέχουν μεγάλες συγκεντρώσεις βιταμινών και ιχνοστοιχείων (που λείπουν από τα λαχανικά συμβατικής καλλιέργειας, γιατί καλλιεργούνται εν πολλοίς σε εδάφη εμπλουτισμένα χημικά και όχι αληθινά οργανικά, οπότε τα ιχνοστοιχεία τους, λένε οι μελέτες, και όταν υπάρχουν δεν αφομοιωνονται εύκολα από τον οργανισμό μας), και αφετέρου γιατί οι γεύσεις τους είναι έντονες και μοναδικές, άρα προσφέρονται για γκουρμεδιές.

galium aparine

Και για να γυρίσουμε λίγο στον άνθρωπο:  στα ανθρώπινα ζιζάνια... Αυτούς τους ανθρώπους, συνήθως παιδιά (σπάνια κανείς να παραμείνει ζιζάνιο μεγαλώνοντας), που θαρρετά λένε την αλήθεια τους, που βαριούνται την άψυχη και τυποποιημένη γνώση που τους σερβίρουμε οι μεγάλοι, που δεν σέβονται κάποιον απλά και μόνο για την ηλικία ή την κοινωνική του θέση ή την όποια του γνώση, που θέλουν χαρά, ζωή, παιχνίδι, επικοινωνία, που σπέρνουν "καινά δαιμόνια" (δηλαδή νέες ιδέες), που μας ξυπνούν από το λήθαργο των συνηθειών μας και απαιτούν σεβασμό για την ύπαρξή τους... Αυτούς τους ανθρώπους τους χρειαζόμαστε σήμερα. Σαν τα ζιζάνια του αγρού που θρέφουν το σώμα μας, αυτοί οι άνθρωποι έχουν μέσα τους περιεχόμενο που μπορεί να θρέψει το νου και την ψυχή μας. Και η αντισυμβατικότητά τους μπορεί να γίνει φάρμακο για το πνεύμα μας: να μας δώσει εναύσματα για να δούμε τα πράγματα αλλιώς.

Εχουμε ανάγκη τα ζιζάνια σήμερα. Το να τα σκοτώνουμε (με οποιονδήποτε τρόπο) ισοδυναμεί με αυτοκαταστροφή...