Οικογένεια Sol...

Πρόκειται για μια παράξενη και ολίγον μυστηριώδη οικογένεια: στα μέλη της συγκαταλέγονται τα καλοκαιρινά μας ζαρζαβατικά (ντομάτες, πιπεριές, πατάτες, μελιτζάνες) και τα πιο ισχυρά φάρμακα και δηλητήρια του πλανήτη μας (μανδραγόρας, ντατούρα, μπελαντόνα, υοσκύαμος)... Ο καπνός, οι πετούνιες, οι φυσαλίδες, ο "γερμανός", και ο στύφνος είναι επίσης μέλη της. Συντροφεύει τον άνθρωπο από την αρχή της ζωής του επάνω στη γη, και μάλιστα σε πολλά μήκη και πλάτη, σε αναρίθμητους πολιτισμούς, δίνοντάς του τροφή, αρτύματα, φάρμακα, και ενθεογόνες εμπειρίες.

Brugmansia suavelens, "angel's trumpet"

Η πατάτα σήμερα είναι το τρίτο σε ποσότητα φυτό που καλλιεργείται για ανθρώπινη τροφή (μετά το σιτάρι και το ρύζι) στον κόσμο. Στη χώρα μας την έφερε ο Καποδίστριας, και καθιερώθηκε με το γνωστό του τέχνασμα.

άνθος πατάτας (solanum tuberosum)

Η οικογένεια αυτή έχει κάπου 2500 με 3000 είδη, με εξάπλωση σε όλη τη γη πλην της Ανταρκτικής. Τα περισσότερα από αυτά ενδημούν στη ζώνη του Ισημερινού, ίσως γιατί η εποχή των παγετώνων δεν άγγιξε ποτέ την περιοχή αυτή και είχαν τη δυνατότητα να αναπτυχθούν και να δημιουργήσουν υβρίδια και νέα είδη με την πάροδο των χιλιετιών. Θεωρείται οτι ζουν στη γη κάπου 52 εκατομμύρια χρόνια. Κάποια από αυτά (όπως το εικονιζόμενο παρακάτω) είναι τόσο ισχυρά που θεωρούνται ζιζάνια και μάλιστα επιβιώνουν και από τα ισχυρότερα ζιζανιοκτόνα!

"γερμανός" solanum eleagnifolium

 Τα περισσότερα είδη αυτής της οικογένειας έλκουν την καταγωγή τους από την κεντρική και νότια Αμερική. Η ντομάτα, για παράδειγμα, ήρθε στην Ελλάδα για πρώτη φορά το 1814. Την έφερε ένας καθολικός καλόγερος που ήρθε στην Αθήνα και έμεινε στο μοναστήρι των Καπουτσίνων στην Πλάκα (λίγο μετά που είχε αποχωρήσει ο Λόρδος Βύρων από κει). Μαζί του έφερνε σπόρους από ένα φυτό του τόπου όπου βρισκόταν πρωτύτερα. Φύτεψε τους σπόρους, και όταν έβγαλαν καρπό, οι Πλακιώτισσες νοικοκυρές θαύμασαν τους μικρούς κόκκινους καρπούς του και ζήτησαν σπόρο για να φυτέψουν στις αυλές τους. Για καμιά 20αριά χρόνια θεωρήθηκε απλά καλλωπιστικό, μέχρι που κάποιοι (που είτε ήξεραν - στην Ιταλία η ντομάτα είχε φτάσει 100 χρόνια νωρίτερα - είτε δεν φοβήθηκαν να δοκιμάσουν) άρχισαν να το καλλιεργούν ως τρόφιμο. Και σήμερα έχουμε τη 'χωριάτικη σαλάτα" σήμα-κατατεθέν της Ελλάδας.

solanum lycopersicum (ντομάτα)

Η μπελλαντόνα η άτροπος είναι θανατηφόρο δηλητήριο - η Ατροπος ήταν η μία από τις τρείς Μοίρες των αρχαίων Ελλήνων, αυτή που "έκοβε το νήμα της ζωής". Το φαρμάκι και το φάρμακο είναι ουσιαστικά η ίδια λέξη - πέρα από τον τονισμό, αυτό που αλλάζει είναι η δοσολογία: κάτι που σε μικρή ποσότητα θεραπεύει, σε μεγαλύτερη σκοτώνει. Η ατροπίνη που περιέχει χρησιμοποιείται  (μεταξύ άλλων) για να διαστέλλει τις κόρες των ματιών - είτε για οφθαλμικές εξετάσεις/εγχειρίσεις, είτε για "ομορφιά". Λέγεται οτι οι Ιταλίδες τη χρησιμοποιούσαν για να κάνουν τα μάτια τους πιο όμορφα και ερωτικά, εξ' ού και το όνομά της που σημαίνει "όμορφη κυρία". Χρησιμοποιείται επίσης και στην ομοιοπαθητική για οξείες καταστάσεις (πυρετούς, σφοδρούς πονοκεφάλους, ηλίαση, κτλ). Η εικονιζόμενη βρέθηκε στον Ολυμπο, σε δάσος οξιάς...

Atropa belladonna

 Το είδος που ενσαρκώνει όλες ίσως τις ιδιότητες και τις πλευρές της οικογένειάς του είναι οι πιπεριές: κάποιες τις καταναλώνουμε ως τροφή (γεμιστές!), κάποιες τις χρησιμοποιούμε ως άρτυμα ή μπαχαρικό (καγιέν, πάπρικα), και κάποιες χρησιμοποιούνται στη φαρμακευτική (θυμάμαι τα περίφημα "έμπλαστρα λέοντος") για την αρθρίτιδα και τη μυαλγία. Από κάποιους θεωρείται και ψυχότροπο με την έννοια οτι η μεγάλη κατανάλωση (τσίλι) προκαλεί ευφορία και εθισμό.

capsicum annuum

Υπάρχουν 12 χιλιάδες καταγεγραμμένες παραδοσιακές ποικιλίες ντομάτας. Τα τελευταία χρόνια καλλιεργούνται εμπορικά όλο και περισσότερες. Νωρίτερα μέσα στη χρονιά το "Βήμα" έγραφε οτι "οι ντομάτες αποτελούν ένα από τα «ακριβά χαρτιά» στο διατροφικό χρηματιστήριο αξιών, όχι μόνο για τον πλούτο τους σε βιταμίνες Α και C. Εχοντας με τη γεύση τους και την ευελιξία που παρέχουν ως προς το μαγείρεμα (τρώγονται ωμές, μαγειρεμένες, αποξηραμένες, αποτελούν τη βάση για σούπες και σάλτσες, γίνονται οι ίδιες σαλάτες και κυρίως πιάτα...) κατακτήσει όλες τις κουζίνες του κόσμου, ο ετήσιος κύκλος εργασιών από την καλλιέργειά τους μετριέται σε δισεκατομμύρια δολάρια."  Οι πιο νόστιμες είναι σίγουρα οι ντομάτες που καλλιεργούσαν οι γιαγιάδες μας στους μπαξέδες τους, με σπόρο που κρατούσαν οι ίδιες ή/και αντάλασσαν με τις γειτόνισσες. Η ντομάτα είναι το φυτό που έχει περισσότερο μελετηθεί από τους γενετιστές αναφορικά με τον γενότυπό του.

παλιά ποικιλία ντομάτας που διατηρείται στην Αρκαδία

solanum lycopersicum

Ο καπνός, το ταμπάκο, είναι κι αυτός μέλος της οικογένειας αυτής. Καλλιεργείται για τα φύλλα του, που περιέχουν τη ναρκωτική ουσία που λέγεται νικοτίνη. Μέχρι πριν λίγες δεκαετίας υπήρχαν μονοκαλλιέργειες καπνού από τις οποίες ζούσαν μεγάλες περιοχές της βόρειας Ελλάδας. Για τους Ινδιάνους της βόρειας Αμερικής ήταν ιερό φυτό, άγριο, το οποίο κάπνιζαν στην λεγόμενη Πίπα της Ειρήνης. Μία μαρτυρία λέει πως όταν έμαθαν πως πλέον καλλιεργείται σε φυτείες στην Ευρώπη και στην Αμερική, είπαν πως επειδή πρόκειται για ένα φυτό ελεύθερο (δηλαδή άγριο) το πνεύμα του θυμώνει με την υποδούλωση αυτή (της οργανωμένης φυτείας και δη μονοκαλλιέργειας) και θα στραφεί εναντίον του ανθρώπου, υποδουλώνοντάς τον με τη σειρά του. Δεν μπορεί κανείς να μην αναγνωρίσει τουλάχιστον το αποτέλεσμα που έχει αυτή  η καλλιέργεια στον άνθρωπο...

Nicotiana tabacum

Πρόσφατα μπήκε στη ζωή μας ένα άλλο μέλος της οικογένειας αυτής: η φυσαλίδα. Γερό και ανθεκτικό φυτό, η περουβιανή φυσαλίδα εισάγεται από την Ολλανδία ως διακοσμητικό στη ζαχαροπλαστική (πολλοί ζαχαροπλάστες δεν γνωρίζουν κάν οτι τρώγεται!). Ο καρπός του βρίσκεται μέσα σ' ένα φυσικό περιτύλιγμα που μοιάζει με κινέζικο φαναράκι, και αν μείνει παραπάνω στο φυτό και πέσει στη γη, μένουν οι "φλέβες" και φαίνεται σαν αραχνοϋφαντο...

physalis peruviana

physalis peruviana

 Υπάρχουν είδη που είναι πικρά αλλά τρώγονται (μαζί με άλλα χόρτα!) , όπως ο στύφνος.

               solanum nigrum (στύφνος) - φωτ. από διαδίκτυο

Υπάρχουν είδη εντυπωσιακά, όπως η ντατούρα, η brugmansia (που εικονίζεται πρώτη-πρώτη), ο υοσκύαμος, η ντουλκαμάρα - όλα ισχυρά φάρμακα και δηλητήρια, που έχουν χρησιμοποιηθεί για ποικίλους σκοπούς (ειδικά η ντατούρα η brugmansia και ο υοσκύαμος, όντας έντονα ψυχότροπα έχουν χρησιμοποιηθεί από διάφορους λαούς ως ενθεογόνα, για "ταξίδια" σε άλλες διαστάσεις). Η ομοιοπαθητική τα χρησιμοποιεί με τη μέγιστη ασφάλεια για τη θεραπεία ποικίλων συμπτωμάτων. Ισως το πιο εμβληματικό στην κατηγορία αυτή είναι ο μανδραγόρας: ισχυρό αναλγητικό και αναισθητικό κι αυτό, για κάποιο λόγο έχει μία τιμητική θέση στη λαϊκή παράδοση αρκετών πολιτισμών ως μαγικό φυτό. Οταν το πρωτοείδα, στη Σάμο, πριν μερικές δεκαετίες, χωρίς να γνωρίζω τι είναι, μου έκανε την εξής εντύπωση: παρότι χαμηλό και σχετικά μικρό φυτό, μου δημιούργησε τέτοιο δέος και σεβασμό που έσκυψα να το δω καλύτερα, και "χασομέρησα" αρκετά τους συνοδοιπόρους μου για να το φωτογραφίσω και να το παρατηρήσω καλύτερα. Η φωτογραφίες αυτές τραβήχτηκαν με φιλμ και μάλλον έχουν χαθεί, αλλά δεν θα τις ξεχάσω ποτέ: τον ρόδακα από  δυνατά σκουρόχρωμα φύλλα και τα μικρά μωβ άνθη στη μέση που μέσα μου ενέπνεαν σοβαρότητα και απέπνεαν μυστήριο. "Συμβουλή του Πυθαγόρα προσοχή στο μανδραγόρα" λέει το τραγούδι...

Μανδραγόρας: από παλαιά εικονογράφηση χειρογράφου

Η καταπληκτική αυτή οικογένεια, με τα τόσο απρόσμενα διαφορετικά είδη, μορφολογία, και οικοτόπους, λέγεται solanaceae (ελληνικά: σολανώδη). Οι ετυμολόγοι διχάζονται σχετικά με τη ρίζα (άρα και τη σημασία και αρχέτυπο) της λέξης. Αλλοι λένε οτι προέρχεται από το λατινικό solari (con+solari, console, consolation ανακουφίζω, παρηγορώ, ηρεμώ) εξαιτίας του οτι τα είδη του έχουν ανακουφιστικές και ηρεμιστικές ιδιότητες, και άλλοι λένε οτι προέρχεται από το sol, που στα λατινικά σημαίνει ήλιος - η οικογένεια των 'φυτών του ήλιου', δηλαδή.

Οπως και σε τόσα άλλα πράγματα που θεωρούμε 'μυστήρια' στη φύση, το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να αποδεχτούμε και να δηλώσουμε την άγνοιά μας, το θαυμασμό μας... και να απολαμβάνουμε τις καλοκαιρινές ντοματοσαλάτες μαζί με πατάτες και μελιτζάνες τηγανητές!